See below for the English version

Kazimierz Bradel

Wspomnienia

            Kazimierz Bradel (1930-1996) urodził się w miejscowości Nowosady, położonej w powiecie lidzkim województwa nowogródzkiego. Przyszedł na świat w rodzinie leśnika. Autor wspomnień stał się ofiarą pierwszej fali wywózek z ziem wschodnich państwa polskiego, którą zainicjowano 10 lutego 1940 r. Został deportowany wraz całą najbliższą rodziną do obwodu tomskiego. Zesłańców zaangażowano przy robotach leśnych. Po amnestii z sierpnia 1941 r. cała rodzina znalazła się w Kraju Ałtajskim, w pobliżu granicy z Kazachską SRR. Nowym miejscem pobytu była miejscowość Nowaja Borowlanka. Rodzina Bradlów spędziła tu pozostały czas bytności w ZSRR – do 1946 r. (ojciec w 1943 r. znalazł się w polskich oddziałach formowanych w Sielcach nad Oką). Po repatriacji Bradlowie osiedlili się na Opolszczyźnie.

Wspomnienia Kazimierza Bradela są przykładem relacji zesłańczej dziecka, a następnie kilkunastoletniego chłopca. Wątkiem przewodnim jego świadectwa jest proces dorastania nastolatka walczącego o przetrwanie we wrogim otoczeniu. Odnotowuje on epizody z sfery obyczajowej, stan zdrowia najbliższych, fatalna kondycję zesłanych wywołana przede wszystkim głodem, próby zwalczania chorób. Interesujące są fragmenty końcowe, w których autor sygnalizuje problemy adaptacyjne, z jakimi spotykali się repatrianci po powrocie do kraju.

Podstawą edycji są wspomnienia powstałe w 1989 r., przechowywane w Archiwum Naukowym PTL pod sygn. 60/s.

Jadwiga Bunkiewicz

Wspomnienia

            Jadwiga Bunkiewicz, z domu Bigiel (1930-1995) urodziła się we wsi Stajki w powiecie baranowickim województwa nowogródzkiego. Wybuch wojny rodzinę w Baranowiczach. Ojciec autorki (Jan Bigiel) został zmobilizowany i nie powrócił po wrześniu 1939 r. Jadwiga Bigiel wraz z matką i bratem zostali deportowani 10 II 1940 r. i osiedleni w Kraju Krasnojarskim, w którym spędzili cały okres pobytu na terenie ZSRR. Deportowani zostali umieszczeni w jednej z osad w okolicach miejscowości Kozulka (na wschód od Krasnojarska) i przymusowo zatrudnieni przy pracach leśnych. Tam rodzina Bigielów spędziła około dwóch lat. W lutym 1942 r. autorka wraz z bliskimi przeniosła się do samej Kozulki. Powrót do Polski miał etapowy charakter. W marcu 1945 r. udało się Bigielom opuścić azjatycką część ZSRR i znaleźć na Ukrainie w okolicy Zaporoża. Tam przez niemal rok autorka pracowała w gospodarstwie rolnym należącym do Dnieprzańskiej Elektrowni Wodnej. Została repatriowana w lutym 1946 r.

Relacja J. Bunkiewicz jest świadectwem dziecka, przechodzącego następnie w wiek nastoletni. Wspomnienia dotyczące pobytu w okolicach Kozulki, koncentrują się na życiu codziennym (problemy bytowe, zły stan wyżywienia). Odnotowuje próby samoorganizacji deportowanych Polaków. W części obejmującej okres po przeniesieniu do Kozulki autorka więcej miejsca poświęciła kontaktom tak z Rosjanami, jak i przedstawicielami narodów nierosyjskich zamieszkujących Syberię. Ważnym epizodem jest spotkanie z Wandą Wasilewską. Długa droga powrotna, a zwłaszcza pobyt na Ukrainie od wiosny 1945 r., dały autorce okazję do rejestracji położenia w szczególnym okresie przejściowym: końca wojny i tuż powojennym. Zwracają tu uwagę zjawiska nie noszące jedynie negatywnego charakteru, np. opis kontaktów z ludnością prawosławną.

Podstawą edycji są wspomnienia powstałe w początkach lat 90. XX w., przechowywane w Archiwum Naukowym PTL pod sygn. 395/s.

Teresa Sitarek

Wspomnienia z Syberii

Teresa Sitarek (1926-1999) mieszkała do wybuchu wojny w kolonii Szuty (pow. dziśnieński) na Wileńszczyźnie. Ojciec Autorki, Stanisław Turski, jako weteran wojny polsko-bolszewickiej otrzymał tam gospodarstwo rolne za zasługi w wojnie o niepodległość. Autorka opisała edukację podstawową i pierwsze dni nauki w gimnazjum, którą przerwało zajęcie tych okolic przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Następnie 10 lutego 1940 r. władze radzieckie deportowały na wschód Autorkę wraz z rodzicami i starszym bratem. Transport skierowano do Kołtasu w obwodzie archangielskim, następnie zesłanych przewieziono saniami do posiołka Diabrino, leżącego w tajdze. Większość zesłańców pracowała tam przy ścince i spławianiu drewna. Autorka opisała ciężkie życie codzienne w pierwszym okresie pobytu na zesłaniu. Przedstawiła nadzieje deportowanych Polaków związane z atakiem III Rzeszy na ZSRR i ogłoszeniem układu między Polską a ZSRR z lipca 1941 r. Po zwolnieniu z zesłania rodzina Turskich opuściła tajgę i dotarła do miejscowości Tockoje, gdzie organizowała się polska armia. W grudniu 1941 r. skierowano ich do Uzbekistanu. Autorka opisała odmienność kulturową, jak i wpływ klimatu na ludność przybyłą i specyfikę pracy przy uprawie bawełny. Brat Autorki, Ludwik, a potem ona sama wstąpili do jednostek szkoleniowych dla młodzieży, tworzonych przy polskiej armii w ZSRR. Brat został z nimi w 1942 r. ewakuowany do Iranu. Autorka zdecydowała się pozostać z rodzicami. Jej ojciec pełnił funkcję męża zaufania ambasady polskiej i zajmował się pomocą dla ludności polskiej pozostałej po ewakuacji armii. Autorka opisała pogorszenie sytuacji polskiej ludności po zerwaniu stosunków dyplomatycznych w 1943 r., strach ojca przed aresztowaniem pod zarzutem szpiegostwa. W późniejszym czasie Autorka podjęła naukę w szkole średniej. W czerwcu 1946 r. rodzina repatriowała się do Polski i osiedliła się na ziemiach zachodnich. Autorka opisała początki odbudowy życia rodzinnego, ukończenie studiów wyższych i założenie rodziny.

Podstawą edycji są wspomnienia powstałe w 1989 r. przechowywane w Archiwum Naukowym PTL pod sygn. 17/s.

Walerian Wysocki

W tajdze i na stepach. Wspomnienia z lat 1940-1944.

            Walerian Wysocki (1924-2009) urodził się w Chwałowie w woj. nowogródzkim. We wrześniu 1939 r. miał rozpocząć naukę w II klasie gimnazjum im. Stefana Batorego w Wołkowysku. 10 II 1940 wraz z rodziną został deportowany do obwodu archangielskiego. Jako miejsce pobytu wyznaczono osadę Szomboziero, znajdującą się w rejonie oneżskim, położoną na południowy zachód od Archangielska. Zesłani zostali przymusowo zatrudnieni przy pracach leśnych. Jesienią 1941 r., w wyniku amnestii, rodzina Wysockich  znalazła się ostatecznie w osadzie Birlesu-Enbiek w południowym Kazachstanie. W. Wysocki podjął stamtąd nieudaną próbę przedostania się do ośrodków formowania polskich oddziałów dowodzonych przez gen. W. Andersa. Wiosną 1944 r. wstąpił do formacji powstających pod patronatem władz radzieckich. Wraz z nimi znalazł się w 1944 r. na ziemiach polskich.

Wspomnienia W. Wysockiego dzielą się na dwie części: obejmujące półtoraroczny okres zesłania w obwodzie archangielskim, a następnie trzyipółletni pobyt w Kazachstanie. Pierwszy fragment nasycony jest obrazami doświadczeń człowieka zniewolonego, przymusowo umieszczonego w fatalnych warunkach bytowych, związanych dodatkowo z faktem deportacji w pobliże koła podbiegunowego. Autonomiczny fragment stanowi ta część wspomnień, która została poświęcona opisowi wielodniowej podróży na południe: z obwodu archangielskiego do Kazachstanu, już po zwolnieniu z zesłania. Część dotycząca pobytu w Kazachstanie zawiera nie tylko informacje na temat warunków życia codziennego, ale także konsekwencji funkcjonowania do 1943 r. polskich instytucji związanych z rządem w Londynie.

Podstawą edycji są wspomnienia powstałe w 1989 r. przechowywane w Archiwum Naukowym PTL pod sygn. 305/s.

***

Kazimierz Bradel

Memories

            Kazimierz Bradel (1930-1996) was born in Novosady, a village located in Lida county, Novogrudok province, into a forester’s family. He was a victim of the first wave of deportations from the eastern parts of Poland which started on 10th February 1940. Together with his family, Kazimierz was deported to Tomsk oblast. Exiles were sent to do work in the forest. After the amnesty of 1941, the whole family came to Altai Krai, close to the border with the Kazakh SSR. Their new place of residence was called Novaya Borovlyanka. The Bradel family spent here the rest of their time in the USSR – till 1946 (in 1943, the father joined the Polish army unit formed in Seltsy on the Oka River). After the repatriation, the Bradels settled in the Opole region.

            Kazimierz Bradel’s recollections are an example of an exile account of a child, and later a teenage boy. The main motif of his narrative is the process of growing up as a teenager fighting for survival in a hostile situation. Bradel records incidents from social life, describes his family members’ health issues, talks about the deportees’ suffering caused mainly by hunger, and about attempts to eliminate diseases. Noteworthy are also the final parts of his memories, in which Bradel signals adaptation problems the repatriates coming back to their home countries had to deal with.

The publication is based on memoirs written in 1989 and kept in the Research Archive of the Polish Ethnological Society under reference number 60/s.

Tłum. Michał Sikora

Jadwiga Bunkiewicz

Memories

            Jadwiga Bunkiewicz, née Bigiel (1930-1995) was born in Stayki, a village in Baranovichi county, Novogrudok province. When the war broke out, the family found themselves in Baranovichi. The author’s father Jan Bigiel was called up to the army and did not return after the September Campaign. Jadwiga, her mother, and brother were deported on 10thFebruary 1940. They were sent to Krasnoyarsk Krai, where they spent the rest of their time in exile in the USSR. The deportees were placed in one of the settlements near Kozul’ka (east of Krasnoyarsk) and forced to work in the forest. The Bigiel family lived there for about two years. In 1942, the author and her family moved to Kozul’ka. Their return back to Poland took place in stages. In March 1945, the Bigiels managed to leave the Asian parts of the USSR and get to Ukraine, near Zaporozhye. For almost a year Jadwiga lived there, working at a farm belonging to the Dnieper Hydroelectric Station, before she was repatriated in 1946.

            Jadwiga Bunkiewicz’s account is a testimony given by a child who later becomes a teenager. Her recollections of the time she spent living near Kozul’ka focus on everyday life (living standards, problems with food). She describes attempts made by displaced Poles to self-organize themselves. Talking about the time she spent in Kozul’ka, the author describes at length contacts both with Russians, and with members of non-Russian nations living in Siberia. A significant event was meeting Wanda Wasilewska. The overlong return journey home, and in particular its Ukrainian part, gave the author a chance to examine a unique, transitional situation: the end of the war and the period right after the war. What is worth noticing here is that the recorded events are not only of negative nature, e. g. there is description of relations with members of the Orthodox church.

The publication is based on memoirs written at the beginning of the 1990s and kept in the Research Archive of the Polish Ethnological Society under reference number 395/s.

Tłum. Michał Sikora

Teresa Sitarek

Memories from Siberia

Until the outbreak of World War II, Teresa Sitarek (1926-1999) lived in a settlement Sutai (Dysnos county) in Vilnius region. Her father Stanisław Turski was a veteran of the Polish-Soviet War, and in recognition of his services during he was given a farm in Sutai. The author described her primary school years and the first days of attending a gymnasium, interrupted by the occupation of those territories by the Red Army in September 1939. As a consequence, on 10thFebruary 1940 the Soviet authorities deported the author east, together with her parents and her elder brother. The transport was sent to Koltas in Arkhangelsk oblast, from where the deportees were further sent in a sleigh to a hamlet called Dyabryno. It was located in the taiga, and most of the deportees worked there cutting and floating wood. The author depicted the hardships of everyday life in the first phase of the exile. She described the hopes the displaced Poles had following the Third Reich’s attack on the USSR and the Polish-Soviet agreement concluded in July 1941. When the Turski family were allowed to return from exile, they left the taiga behind and went to Totskoye, where the Polish army was being formed. In December 1941, the Turskis were sent to Uzbekistan. The author described cultural differences, as well as the impact the climate had on the newcomers and the specificity of working on a cotton farm. First Teresa’s brother Ludwik, and later Teresa herself joined youth training units formed by the Polish army in the USSR. In 1942, Ludwik was evacuated with those units to Iran, whereas Teresa decided to stay with their parents. Their father served as a representative of the Polish embassy and provided assistance to the Polish population who stayed there after the evacuation of the army. The author talked about how the situation of the Poles deteriorated after diplomatic relations were broken off in 1943, and how her father was afraid he would be arrested on a charge of espionage. After some time, Teresa started attending secondary school. In June 1946 the family repatriated to Poland and settled in the west. The author described the beginnings of rebuilding family life, finishing college and starting a family of her own.

The publication is based on memoirs written in 1989 and kept in the Research Archive of the Polish Ethnological Society under reference number 17/s.

Tłum. Michał Sikora

Walerian Wysocki

In the taiga and on the steppes. Memories from the years 1940–1944.

            Walerian Wysocki (1924-2009) was born in Chvaliv in Novogrudok province. In September 1939, he was supposed to start his second form in the Stefan Batory Gymnasium in Vawkavysk. On10th February 1940 he and his family were deported to Arkhangelsk oblast, and ordered to settle in Shomboziero in the Onega region, south-west of Arkhangelsk. The displaced people were forced to work in the forest. As a result of the amnesty, in Autumn 1941 the Wysocki family established themselves in a village Birlesu-Enbiek in southern Kazakhstan. While there, Walerian made a failed attempt at getting through to camps where Polish army units under General W. Anders were being formed. In Spring 1944, he joined one of the units formed by the Soviet authorities, and in the same year, together with his unit, he reached Poland.

            Walerian Wysocki’s recollections can be divided into two parts: the first one is devoted to the year and a half he spent in exile in Arkhangelsk oblast, and the second one describes the three-and-a-half-year-long period Walerian spent in Kazakhstan. The first part is full of images of an enslaved man, forced to live in truly horrible conditions, even more so because of the vicinity of the polar circle. A separate part of the memoir is dedicated to the long journey south, from Arkhangelsk oblast to Kazakhstan, already after the release from exile. The Kazakhstan fragments include not only information about everyday life and living conditions, but also discuss the consequences of how until 1943 the Polish institutions of the Polish Government-in-exile (in London) operated.

The publication is based on memoirs written in 1989 and kept in the Research Archive of the Polish Ethnological Society under reference number 305/s.

Tłum. Michał Sikora