W połowie grudnia 2024 r. zakończyliśmy realizację naszego projektu. Dzięki wsparciu finansowemu Narodowego programu Rozwoju Humanistyki wydaliśmy w ramach podeserii „Świadectwa XX wieku” 17 książek – bibliografię komentowaną oraz 16 tomów różnego rodzaju świadectw. Czytelnicy mogą się zapoznać z materiałami autobiograficznymi dokumentującymi przeżycia 35 autorów. W sumie książki liczą 5,5 tys. stron druku.

Naszym celem było stworzenie panoramy zróżnicowanych doświadczeń, wielogłosu opowiadającego o różnych rodzajach przeżyć, utrwalonych w różnym czasie i formatach przekazu. Wybierając materiały do druku, braliśmy po uwagę nie tylko czas ich powstawania czy miejsce zamieszkania ich autorów, ale i charakterystykę osobistą (wiek, płeć, społeczne usytuowanie, wykształcenie i zawód), rodzaj doświadczeń „w Sowietach”: zesłanie i łagier w różnych okresach, pobyt w obozie internowania po 1944, ewakuację w 1942 lub repatriację dopiero w 1946 czy 1955 r., ale także „zwykłe” życie na terenach okupowanych najpierw przez Moskwę, potem Berlin, a następnie trwale włączonych do ZSRR.

Pozwoliło to przedstawić ten rozdział historii, późniejszą pamięć o nim, jak i sposób indywidualnego odczuwania własnej biografii z perspektyw zróżnicowanych i nierzadko bardzo osobistych, często nietypowych dla już ustalonego kanonu wspominania o „Polakach na Wschodzie”, silnie ukształtowanego przez model martyrologiczny. Mimo że częstym tematem narracji autobiograficznych było przeżycie zsyłki w latach 1940-1946, która była liczebnie najczęstsza formą represji i jej ofiary pozostawiły po sobie najwięcej świadectw, udało się w podserii udostępnić także relacje o przeżyciach Polaków – radzieckich obywateli przed 1939 r. czy o doświadczeniach członków polskiej mniejszości pozostałej za nową granicą po 1944 r.

Zawartość podserii dobrze obrazuje zróżnicowanie polskiej społeczności na tym obszarze, jak i samego polskiego „kontyngentu represjonowanych”. Przypomina, że doświadczenie opresji, przymusu sytuacyjnego czy jawnej przemocy nie ograniczało się do pierwszej połowy lat 40. XX w., jak i nie było tylko efektem polityki radzieckiej. Sygnalizuje także, dzięki wrażliwości i otwartości autorów tych świadectw, że Polacy nie byli jedyną czy główną grupą prześladowanych przez system stalinowski czy nazistowski, a raczej stanowili przysłowiową kroplę w morzu nieszczęść i dramatów, które stały się udziałem mieszkańców Europy Wschodniej w „wieku skrajności”.

Zachęcamy do korzystania z naszych książek tak w formie papierowej (prosimy o kontakt z Biurem PTL: https://ptl.info.pl/kontakt), jak i elektronicznej, która niedługo będzie dostępna na platformach bibliotek cyfrowych. Mamy nadzieję, że ich lektura zainspiruje także do sięgnięcia do innych materiałów z kolekcji sybirackiej AN PTL. Pod koniec 2024 r. weszła ona do zasobu Biblioteki Narodowej i tam będzie udostępniana. Na stronie domowej PTL nadal działać będzie wyszukiwarka, którą stworzyliśmy w ramach naszego projektu.

Przypadające w 2025 r. „okrągłe” rocznice – 85. pierwszej masowej deportacji obywateli II RP na północ i wschód ZSRR (10 lutego 1940 r.) oraz 80. zakończenia wojny i początku pokoju (8/9 maja 1945 r.), dla milionów Wschodnioeuropejczyków tak bardzo iluzorycznego, są dobrą okazją do przypominania tamtych wydarzeń i tragicznych doświadczeń. Wypadki ostatnich lat, powrót wojny do naszej części Europy oraz wznowienie przez putinowską Rosję – przynajmniej w części – praktyk represyjnych znanych z okresu stalinowskiego nadają odbiorowi tych świadectw niepokojąco aktualnego wymiaru. W tym kontekście realizację projektu finansowanego przez NPRH postrzegamy jako szczególnie ważną i mogącą dzięki zróżnicowanym formom dostępu do jego wyników oddziaływać bardzo długo na potencjalnych odbiorców.

Dziękujemy za bardzo dobrą współpracę p. Agacie Sikorze z Biura ZG PTL oraz wydawnictwu LTW z Łomianek. Słowa wdzięczności kierujemy również do autorów, ich krewnych, recenzentów poszczególnych tomów podserii oraz wszystkich osób, które wspierały nas swą wiedzą, materiałami i radami.