See below for the English version
Władysław Grzegorski
W wojsku, konspiracji i radzieckim obozie. Wspomnienia 1931-1949
Autor (1910-1992) urodził się w rodzinie chłopskiej we wsi Lubzina w okolicach Ropczyc na Podkarpaciu. Wybrał karierę wojskową, kończąc w 1934 r. Szkołę Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Jako podporucznik służył w 37 pułku piechoty w Kutnie. W 1938 r. otrzymał awans na porucznika. W końcu tego roku zawarł związek małżeński z Marią Zofią Majnert (1915-1997). W ostatnich miesiącach 1938 r. brał udział w operacji wojskowej związanej z anektowaniem przez II RP Zaolzia, czechosłowackiej dotąd części Śląska Cieszyńskiego. W grudniu 1938 r. został wykładowcą w Centralnej Szkole Podoficerskiej Korpusu Ochrony Pogranicza, zlokalizowanej w twierdzy Osowiec w pobliżu granicy z niemiecką prowincją Prusy Wschodnie. Po wybuchu wojny ze swoją jednostką musiał wycofać się. Znalazł się w okolicach Kostopola na Wołyniu. Po wkroczeniu Armii Czerwonej 17 września 1939 r. jego oddział został rozbity, a jego resztki, w tym Grzegorski, zawróciły na zachód. Autor wziął udział w ostatnich walkach wojny obronnej, bitwie pod Kockiem w pierwszych dniach października 1939 r. Po zakończeniu walk nie poszedł do niewoli, ale wrócił w rodzinne strony, w okolice Ropczyc. Tam spędził całą okupację wraz z żoną i narodzonymi w początkach lat 40. XX w. dziećmi. Od początku brał aktywny udział w antyniemieckiej konspiracji (Armia Krajowa). Operowała ona na bardzo ważnym terenie, niedaleko od Lubzin znajdowały się bowiem poligony, na których Niemcy testowali rakiety V2. Autor był od 1940 r. dowódcą placówki „Rakieta”, działającej w Ropczycach i okolicy. Latem 1944 r. dowodzony przez niego oddział brał udział w walach z wycofującymi się Niemcami. Wkrótce zaczęły się represje wobec członków polskiego podziemia ze strony radzieckiego i polskiego (komunistycznego) aparatu bezpieczeństwa. Autora zatrzymano pod koniec września a w listopadzie deportowano do obozu kontrolno-filtracyjnego nr 270 w Borowiczach w obwodzie nowogrodzkim na północ od Moskwy. Następne kilkanaście miesięcy autor spędził w podobozach zlokalizowanych w osiedlach leżących na południe od Borowicz. Doświadczył głodu, ciężkiej pracy i skrajnego wyczerpania organizmu. Był świadkiem masowej śmierci swych kolegów. Jako oficer AK nie został zwolniony w czasie pierwszej repatriacji internowanych w 1946 r., ale został wysłany na Ural do obozu nr 531 w okolicach Swierdłowska (obecnie Jekaterynburg). Został z niego zwolniony dopiero późną jesienią 1947 r. Do domu wrócił w połowie listopada. Po połączeniu z rodziną zamieszkał w Warszawie.
Maszynopis wspomnień powstał w 1989 r. Został przesłany na konkurs rozpisany przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Obecnie jest przechowywany w kolekcji sybirackiej AN PTL pod sygn. 179/s.
Jerzy Kozakiewicz
Od Miednik przez Kaługę do Sieriedniakowa… Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej (1944-1946)
Jerzy Kozakiewicz (1919-1996) urodził się w Minusińsku, położonym we Wschodniej Syberii. Wraz z rodziną został repatriowany do Polski w 1922 r. Ukończył w Wilnie szkołę średnią i w 1938 r. wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Stefana Batorego. Po zajęciu miasta przez wojska niemieckie (czerwiec 1941 r.) znalazł się na robotach w Niemczech. Powrócił z nich do Wilna w 1943 r. Wkrótce wstąpił do oddziałów partyzanckich sformowanych w Okręgu Nowogródzkim Armii Krajowej. Otrzymał przydział do służb sanitarnych 77 pułku piechoty AK. Służył w składzie VI batalionu pułku. Znalazł się on wśród oddziałów, które uczestniczyły w operacji „Ostra Brama” – nieudanej próbie polskiej podziemia samodzielnego zdobycia Wilna.
Relacja rozpoczyna się w momencie, kiedy VI batalion 77 pułku piechoty wycofał się na południe od Wilna, przechodząc do Puszczy Rudnickiej. Obejmuje ona okres od połowy lipca 1944 r. do początku 1946 r., kiedy to autor powrócił z obozu w ZSRR do Polski. Pierwszą część stanowi opis pobytu w ruinach zamku w Miednikach Królewskich, gdzie zlokalizowano prowizoryczne miejsce przetrzymywania rozbrojonych przez oddziały radzieckie żołnierzy AK. Kolejny duży fragment został poświęcony pierwszemu okresowi po przymusowym wcieleniu do radzieckiego 361 zapasowego pułku strzeleckiego w Kałudze. Autor przybył tam na początku sierpnia 1944 r. Początkowo prowadzono w pułku wyszkolenie polityczno-wojskowe. Opór polskich żołnierzy wobec złożenia radzieckiej przysięgi wojskowej skutkował skierowaniem ich do robót przymusowych.
W świadectwie J. Kozakiewicza na plan pierwszy wysuwają się warunki bytowe: sprawy lokalowe, realia pracy przy wyrębie w trakcie „służby” w radzieckim 361 pułku, niedostateczne odżywianie, choroby. Autor opisuje również paletę postaw swoich towarzyszy, poddawanych presjom moralnym i fizycznym. Odtworzone zostały także postawy otoczenia zewnętrznego: przedstawicieli formacji radzieckich i ludności rosyjskiej, z którą autor zetknął się przede wszystkim podczas prac przymusowych. J. Kozakiewicz został zwolniony wraz z innymi żołnierzami z 361 zapasowego pułku strzeleckiego w styczniu 1946 r., a następnie znalazł się w kraju. Osiedlił się w Gdańsku. Ukończył studia medyczne i podjął pracę naukową. Został profesorem Akademii Medycznej w Gdańsku.
Podstawą niniejszej edycji jest maszynopis datowany na 1989 r., który przechowywany w kolekcji sybirackiej Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego pod sygnaturą 64/s.
Henryk Sawala
Myśmy z Miednik i Kaługi. Wspomnienia 1939-1946
Henryk Sawala (1925-1990) urodził się we Wronkach. W 1933 r. przeniósł się wraz z rodziną do Wilna. Tutaj ukończył szkołę podstawową i rozpoczął edukację na poziomie średnim. W Wilmie zastał go wybuch II wojny światowej. Jego relacja obejmuje lata 1939-1946. Jest ona poświęcona kolejnym okupacjom Wilna, walkom o miasto stoczonym w ramach operacji „Ostra Brama” przez formacje Okręgu Wileńskiego i Okręgu Nowogródzkiego AK, a także losom autora po rozbrojeniu oddziałów polskich przez siły radzieckie w połowie lipca 1944 r.
W opisie okresu okupacyjnego H. Sawala sygnalizuje problemy związane z funkcjonowaniem polskiej ludności po przejęciu kontroli nad miastem przez Litwinów, a następnie ZSRR. Więcej miejsca zajmują uwagi związane z fazą niemieckiego władania miastem (1941-1944). Autor ukończył wówczas odpowiednik średniej szkoły zawodowej i rozpoczął zdobywanie doświadczeń zawodowych mechanika. Został w 1943 r. wciągnięty do polskiej konspiracji w Wilnie. Wiosną 1944 r. znalazł się w 3 Wileńskiej Brygadzie AK. W jej szeregach wziął udział w walkach o miasto. Opisał je z perspektywy szeregowego żołnierza, doświadczającego negatywnej dysproporcji pomiędzy silami polskimi i niemieckimi.
3 Wileńska Brygada AK została wycofana spod Wilna do Puszczy Rudnickiej. Tam autor wraz z towarzyszami broni został rozbrojony przez formacje radzieckie, a następnie skierowany do prowizorycznego obozu internowania, który urządzono w ruinach zamku w Miednikach Królewskich. Grupa tam skoncentrowana w końcu lipca1944 r. została koleją przewieziona do Kaługi, gdzie autor został przymusowo wcielony do 361 zapasowego pułku strzeleckiego. Dalszą narrację podzielił zgodnie z fazami pobytu w armii radzieckiej. Pierwsza, trwająca do września 1944 r., stanowiła okres szkolenia wojskowo-politycznego. Po okazaniu oporu przy składaniu przysięgi pułk został skierowany do prac fizycznych w południowo-wschodniej części obwodu moskiewskiego. Autor trafił do wsi Malejcha. Odtworzył fatalne warunki pobytu, zamieszkiwania w ziemiankach. Został skierowany do najcięższych prac przy wyrębie lasu. H. Sawala znalazł się w szczególnej sytuacji, ponieważ w trakcie przymusowej służby w armii radzieckiej towarzyszył mu ojciec, będący w analogicznym położeniu. Zdolności artystyczne i manualne autora dały mu możliwość wytwórstwa rękodzieła na potrzeby współtowarzyszy. W opisie drogi do kraju, jaka miała miejsce na przełomie 1945 i 1946 r. kilkukrotnie podjął wątek samosądów nad osobami, które były uznawane przez współtowarzyszy niedoli za kolaborujących z radzieckim dowództwem.
Podstawą niniejszej edycji jest maszynopis z 1986 r., przechowywany w Archiwum Naukowym Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego pod sygnaturą 53/s. Liczy 89 stron.
Andrzej Szular
Internowany w Stalinogorsku. Wspomnienia z pobytu w ZSRR w latach 1945-1946
Autor (1915-2004) urodził się w biednej wiejskiej rodzinie w miejscowości Borek Stary na Rzeszowszczyźnie. Był półsierotą i zaraz po szkole powszechnej rozpoczął prace zarobkową, by pomóc matce w utrzymaniu rodziny. W 1938 r. został powołany do wojska. Wcielono go w szeregi 17 pułku piechoty w Rzeszowie. Następnie służył w IV batalionie pancernym stacjonującym w Brześciu nad Bugiem. Jesienią 1938 r. przeniesiono go do batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza z dowództwem w Oranach w województwie wileńskim (dziś Litwa). Tam ukończył kurs samochodowy. Dalszą służbę odbywał w tamtejszym plutonie łączności. Zaczął myśleć o związaniu swego dalszego życia z wojskiem. Plany na przyszłość zniszczył jednak wybuch wojny. Autor walczył w szeregach 104 pułku piechoty 33 Dywizji Piechoty oraz 105 pułku piechoty 41 Dywizji Piechoty w składzie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”, przechodząc szlak bojowy od Ostrołęki po Rawę Ruską, leżącą w ówczesnym województwie lwowskim (dziś Ukraina). Po klęsce wrześniowej przebywał krótko w niemieckiej niewoli. Po ucieczce z obozu jenieckiego wrócił w rodzinne strony.
Tam już po kilku tygodniach zaangażował się w rodzącą się polską działalność podziemną, wstępując do lokalnej komórki Służby Zwycięstwu Polski (następnie Związku Walki Czynnej/Armii Krajowej Obwód Rzeszów). Pracował jako robotnik rolny w majątku ziemskim. Udało mu się także skończyć szkołę zawodową i kurs księgowości. Autor jako żołnierz z dużym doświadczeniem (sierżant) szkolił młodszych kolegów, uczestniczył również w akcjach zbrojnych. Latem 1944 r. brał udział w swoich stronach rodzinnych w potyczkach z wycofującymi się Niemcami. Został aresztowany przez radziecki aparat bezpieczeństwa jako członek podziemia niepodporządkowanego komunistom w listopadzie 1944 r. W połowie stycznia 1945 r. wraz z tysiącami innych zatrzymanych żołnierzy AK został deportowany w głąb ZSRR. Do końca 1945 r. przebywał w obozie w Stalinogorsku na północ od Moskwy, gdzie pracował w kopalni. Wraz z przyjacielem podjął w styczniu 1946 r. nieudaną próbę ucieczki do Polski. Po schwytaniu przez kilka miesięcy przybywał w więzieniu, ale nie został dodatkowo ukarany. Wreszcie we wrześniu 1946 r. udało mu się uzyskać pozwolenie na indywidualny wyjazd do ojczyzny. Po powrocie założył rodzinę, wychował cztery córki. Osiedlił się w Czechowicach-Dziedzicach na Śląsku. Pracował w różnych przedsiębiorstwach jako księgowy.
Wspomnienia powstały w początkach 1989 r. w związku z konkursem pamiętnikarskim ogłoszonym przez Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Zostały wyróżnione nagrodę honorową jury. Obecnie są przechowywane w kolekcji sybirackiej Archiwum Naukowego PTL we Wrocławiu (sygn. 289/s).
***
Władysław Grzegorski
In the army, in the underground, and in the Soviet camp. Recollections 1931-1949
The author (1910-1992) was born into a peasant family in the village of Lubzina near Ropczyce in the Podkarpackie region. He chose a military career, and in 1934 graduated from the Infantry Cadet School in Ostrów Mazowiecka. He served in the 37th Infantry Regiment in Kutno as a second lieutenant. In 1938 he was promoted to the rank of lieutenant, and at the end of that year he married Maria Zofia Majnert (1915-1997). In the last months of 1938, he took part in a military operation connected with the annexation of Zaolzie (Trans-Olza) – the previously Czechoslovak part of Cieszyn Silesia – by the Second Polish Republic. In December 1938, he became a lecturer at the Central Non-Commissioned Officers School of the Border Protection Corps located in the Osowiec Fortress near the border with the German province of East Prussia. After the outbreak of the war, the author had to withdraw with his unit. He found himself close to Kostopil in Volhynia. When on September 17, 1939 the Red Army entered Poland, his unit was dispersed, and its remnants, including Władysław, turned back to the west. He took part in the last battles of the defensive war, the battle of Kock in the first days of October 1939. When the fighting stopped, he did not become prisoner of war, but returned to his hometown area, near Ropczyce, where he spent the whole occupation together with his wife and children who were born at the beginning of the 1940s. From the beginning he was an active member of the anti-German conspiracy (Home Army). It operated in a very important area, since close to Lubzina there were military training grounds where the Germans tested their V-2 rockets. Since 1940, the author was commander of the “Rakieta” (Rocket) post operating in Ropczyce and in the surrounding area. In the summer of 1944, the unit led by him fought with the retreating Germans. Soon Soviet repression towards the members of the Polish underground began. The author was detained at the end of September and in November he was deported to a control and filtration camp No 270 in Borovichi in Novgorod Oblast, north of Moscow. He spent the following months in sub-camps located in settlements south of Borovichi. He suffered from hunger, hard work and extreme physical exhaustion. He witnessed the mass death of his colleagues. As a Home Army officer, he was not released during the first repatriation of the interned in 1946, but instead he was sent to the Ural Mountains to the camp No 531 near Sverdlovsk (now Yekaterinburg). He was discharged only in late autumn 1947, and returned home in the middle of November. After rejoining his family, he lived in Warsaw.
The typed recollections were written in 1989. They were submitted to a competition organized by the Polish Ethnological Society (Polskie Towarzystwo Ludoznawcze). Currently, they are a part of the Siberian Deportees’ Collection of the Research Archives of the Polish Ethnological Society under reference number 179/s.
Tłum. Michał Sikora
Jerzy Kozakiewicz
From Medininkai – through Kaluga – to Serednikovo.. Recollections of a Home Army Soldier (1944-1946)
Jerzy Kozakiewicz (1919-1996) was born in Minusinsk in Eastern Siberia. In 1922, he was repatriated with his family to Poland. He finished secondary school in Vilnius and in 1938 enrolled in the Medical Faculty of the Stephen Bathory University. After the city was seized by the German army (June 1941), he found himself in forced labour in Germany. He returned in 1943, and soon joined the partisan units formed in the Novogrudok District of the Home Army. He was assigned to the medical services of the 77th Infantry Regiment of the Home Army. He served in the 6th Battalion of the regiment which was among the units participating in the operation „Ostra Brama” (Gate of Dawn) – an unsuccessful attempt by the Polish forces to independently take over Vilnius.
His account begins at the point when the 6th Battalion of the 77th Infantry Regiment is retreating south of Vilnius, entering the Rudniki Forest. It covers the period from mid-July 1944 till the beginning of 1946, when the author returns from the USSR to Poland. In the first part he describes his stay in a makeshift place of detention of the disarmed Home Army soldiers by the Soviet troops in the ruins of the Medininkai castle. Another part of the memoir is dedicated to the initial period after the author was forcibly conscripted to the Soviet 361st Reserve Rifle Regiment in Kaluga. The author arrived here at the beginning of August 1944. Initially, the Regiment provided political and military training. Polish soldiers who refused to take the Soviet military oath of enlistment were sent to forced labour.
Kozakiewicz’s testimony focuses first of all on everyday life conditions: housing issues, the reality of working in tree felling during “serving” in the Soviet 361st Regiment, insufficient nutrition, and illnesses. The author describes various attitudes of his companions, who were subjected to moral and physical pressure. He recreates the reactions of the outside world: the representatives of Soviet formations and the Russian population with whom he came into contact primarily during his forced labour. Kozakiewicz was released from the 361st Reserve Rifle Regiment, and left it in January 1946. He found himself back in the country. He graduated from medical studies and pursued an academic career. He became a Professor at the Medical Academy in Gdańsk. This edition is based on a typed text kept in the Research Archives of the Polish Ethnological Society under reference number 64/s. It is 45 pages long, and is dated 1989.
Tłum. Michał Sikora
Henryk Sawala
We’re from Medininkai and Kaluga. Recollections of 1939-1946
Henryk Sawala (1925-1990) was born in Wronki. In 1933 he moved to Vilnius, where he graduated from primary school and entered secondary education. This is also where he was caught in by the outbreak of World War II. His account from the years 1939-1946 is dedicated to the successive occupations of Vilnius, battles for the city fought during the operation „Ostra Brama” (Gate of Dawn) by the Vilnius and the Novogrudok Districts units of the Home Army, as well as to the fate of the author after the disarmament of Polish troops by Soviet forces in mid-July 1944.
When describing the times of occupation, Sawala mentions problems connected with the functioning of the Polish population when first the Lithuanians, and then the Soviets took control of the city. More attention, however, is paid to the phase of the German rule (1941-1944). It was during this time that the author graduated from an equivalent of a vocational secondary school and started gaining his professional experience as a mechanic. In 1943 he was drawn into the Polish conspiracy in Vilnius. In spring 1944, he found himself in the 3rd Vilnius Brigade of the Home Army, with whom he participated in the battles for the city. He describes those events from a perspective of a regular soldier faced with unfavourable disproportion between the Polish and German forces.
The 3rd Vilnius Brigade was withdrawn from Vilnius to the Rudniki Forest, where the author was disarmed by Soviet troops and then sent to a makeshift internment camp set up in the ruins of the Medininkai castle. At the end of July 1944, the group concentrated there were transported by train to Kaluga, where the author was forced to join the 361st Reserve Rifle Regiment. His account is divided into three parts, in accordance with the three phases of his service in the Soviet army. The first stage lasted till September 1944, and was the time of political and military training. As the Regiment put up resistance to taking the Soviet military oath of enlistment, they were sent to forced physical labour in the southeastern part of the Moscow Oblast. The author was transferred to the village of Maleikha. He recreates the dire conditions of living based on a system of dugouts. He was sent to do the hardest work, which was tree felling. His situation was unusual, since during his forced service in the Soviet army, he was accompanied by his father, who was in the same position. The author’s artistic and manual skills made it possible for him to produce handicrafts for the use of his companions. When writing about his journey back home, which took place at the turn of 1945 and 1946, he several times approaches the topic of lynchings of individuals who were considered collaborators with the Soviet commanders.
This edition is based on a typed text from 1986, which is now kept in the Research Archives of the Polish Ethnological Society under reference number 53/s. It is 89 pages long.
Tłum. Michał Sikora
Andrzej Szular
Interned in Stalinogorsk. Recollections from the USSR from the period 1945-1946
The author (1915-2004) was born into a poor family in the rural village of Borek Stary in the Rzeszow region. He was a half-orphan and right after finishing primary school he started working to help his mother support the family. In 1938, he was called up to the army and enlisted into the ranks of the 17th Infantry Regiment in Rzeszow. Next, he served in the 4th Armoured Battalion stationed in Brest-on-the-Bug. In the autumn of the same year he was transferred to a battalion of the Border Protection Corps with headquarters in Orany in the Vilnius Province, where he completed a vehicle training. He continued his service in the communications platoon there, and began to consider making the military service his career. His plans were ruined, however, by the outbreak of the war. He was in the 104th Infantry Regiment of the 33rd Infantry Division, and in the 105th Infantry Regiment of the 41st Infantry Division which was part of the Independent Operational Group „Narew”, and fought along the battlefield from Ostrołeka to Rawa Ruska located in the then Lviv Province. After Poland was defeated in September 1939, he was briefly in German captivity. After escaping from a POW camp, he returned to his hometown, where after only a few weeks he became involved with the emerging underground, joining the local unit of Service for Poland’s Victory (Służba Zwycięstwu Polski), later renamed the Union for Active Struggle/Home Army Rzeszow District (Związek Walki Czynnej/Armia Krajowa Obwód Rzeszów). He was employed as a farm worker on an estate. He managed also to graduate from a vocational school and to complete an accounting course. As a well-experienced soldier (a sergeant), the author trained younger colleagues and participated in military operations. In the summer of 1944, he took part in skirmishes with the retreating Germans in his hometown area. In November 1944, he was arrested by the Soviet security services as a member of the underground which did not subordinate to the communists. In mid-January 1945, along with thousands of other detained Home Army soldiers, he was deported deep into Russia. He spent the rest of 1945 in a camp in Stalinogorsk, north of Moscow, working in a mine. In January 1946 the author and his friend made an unsuccessful attempt at escaping to Poland. He was caught and imprisoned for a few months, but there was no further punishment. Finally, in September 1946, he managed to secure a permission to go back to his homeland. After his return, the author started a family and had four daughters. He settled in Czechowice-Dziedzice in Silesia, and worked in various companies as an accountant.
His recollections were written at the beginning of 1989 for a memoir competition organized by the Polish Ethnological Society (Polskie Towarzystwo Ludoznawcze). They were awarded an honorary jury award. Currently, they are a part of the Siberian Deportees’ Collection of the Research Archives of the Polish Ethnological Society in Wrocław under reference number 289/s.
Tłum. Michał Sikora
