See below for the English version

Edward Franciszek Zych urodził się 22 listopada 1931 r. w kolonii Cezarówka w powiecie tarnopolskim (i takim województwie) w ówczesnej Polsce południowo-wschodniej. Jego rodzina wywodziła się z północnej Małopolski. Ojciec autora, Piotr Zych w 1929 r. ożenił się z Julią Pawłowską (1912-1999), posiadaczką dużego gospodarstwa w Cezarówce. Na Tarnopolszczyznę przybyła ona wraz z matką, Józefą Pawłowską po zakupie gruntów z parcelowanego majątku ziemskiego w okolicach Woli Mazowieckiej (obecnie Wola w obwodzie tarnopolskim w Ukrainie). Józefa Pawłowska w latach 1912-1920 przebywała na emigracji zarobkowej, najpierw w Europie Zachodniej, a następnie w USA (Ludlow w stanie Massachusetts), dzięki czemu zebrała środki na kupno ziemi. Dzięki ciężkiej pracy rodzinie udało się do końca lat 30. XX w. zbudować podstawy stabilnego bytu. Kolonia zasiedlona przez osadników z Polski centralnej funkcjonowała w przeważająco ukraińskim otoczeniu. W Cezarówce Julia i Piotr Zychowie doczekali się w 1933 r. także narodzin drugiego dziecka – córki Anny. Jesienią 1938 r. Edward rozpoczął naukę w szkole powszechnej w niedalekiej Woli Mazowieckiej.

Podobnie jak w przypadku milionów polskich rodzin także i życie Zychów zachwiało się po wybuchu wojny i klęsce Polski. Mieszkańcy Cezarówki, w tym Zychowie, zostali deportowani przez władze radzieckie 10 lutego 1940 r. do osady Kużnia nad rzeką Sisim, dopływem Jeniseju w Krasnojarskim Kraju. Miejscem pracy dorosłych i młodzieży była pobliska tajga. Pod koniec marca 1940 r. wszystkie dzieci polskie znalazły się w rosyjskiej szkole. Autor chciał się uczyć, ale po zmianie nauczycielki na osobę niechętną polskim dzieciom, przestał chodzić na lekcje. Rozpoczął natomiast samodzielną naukę, korzystając z podręczników, książek i czasopism przywiezionych przez zesłańców. Mając niespełna 10 lat sam został nauczycielem, ucząc młodsze polskie dzieci. Chwile z książką były dla niego wytchnieniem od niedoli zesłańczego bytowania: głodu, chorób, zimna, widoku śmierci w najbliższym otoczeniu i strachu przed przyszłością. Po zwolenieniu z zesłania jesienią 1941 r. w wyniku nawiązania stosunków dyplomatycznych między rządem polskim a radzieckim Zychowie przemieścili się do innej miejscowości w tym samym rejonie.  Tam Zychowie przebywali do końca wojny i wyjazdu do Polski. Stamtąd ojciec autora został zmobilizowany do wojska polskiego tworzonego pod patronatem polskich komunistów i kontrolowanego przez Kreml. Autor kontynuował samokształcenie, pożyczając książki od innych zesłańców. W 1943 r. autor wrócił do szkoły i szybko stał się jednym z najlepszych uczniów w klasie. Popołudniami nadal uczył po polsku młodsze dzieci zesłańców. Szkołę ukończył z wynikiem bardzo dobrym wiosną 1945 r., zyskując prawo do kontynuowania nauki na poziomie średnim. Zamieszkał z babką, pracującą jako gospodyni domowa w rodzinie radzieckiego funkcjonariusza. Ostatnie miesiące pobytu w ZSRR spędził w stosunkowo dobrych warunkach, z radością poświęcając się nauce. I w nowej szkole szybko stał się wyróżniającym uczniem. W połowie marca 1946 r. rodzina Zychów wraz z innymi Polakami wyruszyli nareszcie w długą podróż powrotną do kraju.  W kwietniu 1946 r. transport dotarł do Warszawy. Po połączeniu z ojcem poszukiwali nowego miejsca życia. Dopiero w początkach maja osiedlili się we wsi Karpniki w powiecie jeleniogórskim (Dolny Śląsk), gdzie otrzymali niewielkie gospodarstwo rolne.

Rok po repatriacji Edward ukończył szkołę powszechną w Karpnikach i został przyjęty do Liceum Ogólnokształcącego w Jeleniej Górze. Po zdaniu podwójnej matury w 1951 r, (ogólnej i z przedmiotów specjalności nauczycielskiej), Edward został zatrudniony w szkole powszechnej w Karpnikach. W 1954 r. rozpoczął zaocznie studia polonistyczne w krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej, gdzie uzyskał stopień magistra, broniąc pracę poświęconą toponomastyce sudeckiej. W następnych dekadach nadal mieszkał z rodziną w Karpnikach, dojeżdżając od 1959 r. do pracy w Jeleniej Górze, gdzie był zatrudniony w szkole średniej początkowo jako polonista, a potem bibliotekarz. Był to jego świadomy wybór, dzięki któremu jeszcze więcej czasu mógł poświęcać literaturze. Z biegiem lat stworzył swój własny świat wypełniony pracą intelektualną, literaturą i historią. Podjął badania nad dziejami nazewnictwa dolnośląskiego, uczył się języków obcych i tłumaczył poezje twórców słowiańskich. Sam również pisał i publikował wiersze. Drukował w ogólnopolskich periodykach naukowych, ale przede wszystkim jego teksty zamieszczano na łamach czasopism kierowanych do nauczycieli oraz gazet i periodyków regionalnych. Potrzeby edukacji regionalnej zainspirowały go do przygotowania i wydania w 1971 r. dwuczęściowych „Czytanek jeleniogórskich. Wkładka regionalna do wypisów z języka polskiego”, unikalnego w tym czasie podręcznika do poznawania dziejów i kultury tej części Sudetów przez uczniów szkół podstawowych. Pogłębione zainteresowania historią nazewnictwa przybrały postać projektu doktorskiego, rozpoczętego w 1977 r. w Uniwersytecie Wrocławskim, który jednak nie został ukończony.

Po przejściu na emeryturę więcej czasu poświęcił dziejom rodziny Zychów. Zbiegło się to z przemianami politycznymi w Polsce i podjęciem w sposób nieskrępowany cenzurą tematów dotyczących radzieckich represji. Wraz z matka wstąpił do reaktywowanego Związku Sybiraków. W 1990 r. napisał wspomnienia z zesłania. Opiekował się coraz bardziej schorowaną matką do jej śmierci w 1999 r. W ostatniej dekadzie życia, zawsze wprawdzie skromnego materialnie, ale bogatego w intelektualne przeżycia, stopniowo musiał ograniczać aktywność zewnętrzną, jeszcze chętniej zaszywając się w karpnickim mikrokosmosie, którego centrum stanowiła od wielu dekad domowa biblioteka. Zmarł 14 marca 2011 r.

Wspomnienia Edwarda Zycha uznać można za typowy przykład zsyłkowej literatury wspomnieniowej. Opowiada o losie ofiar pierwszej, największej deportacji z lat 1940-1941. Znajdują się w nich elementy poniekąd typowe dla takich narracji opowiadające o zniszczeniu spokojnego życia rodzinnego.  Narrację Edwarda wyróżnia spośród innych utworów tego nurtu powracająca jak motyw przewodni, aż wreszcie dominująca w ostatnich partiach wspomnień opowieść o wielkim pragnieniu uczenia się i o upartym dążeniu, by każdą ku temu możliwość wykorzystać możliwie najlepiej. Edward przedstawia siebie jako dziecko, a potem młodszego nastolatka bardzo świadomie analizującego otoczenie, samodzielnie szukającego możliwości realizacji swych zamierzeń, w dodatku nad wiek rozwiniętego intelektualnie, zdyscyplinowanego i zdolnego do samokształcenia i uczenia innych w swym otoczeniu.

Podstawą edycji jest liczący 190 stron maszynopis wspomnień Edwarda Zycha powstały w 1990 r. Został on zgłoszony przez autora na konkurs rozpisany przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Obecnie jest przechowywany w kolekcji sybirackiej Archiwum Naukowym PTL pod sygnaturą 377/s.

***

Edward Franciszek Zych was born on 22nd November 1931 in Cezarówka – a settlement in Ternopil county (and province) which at that time belonged to South-Eastern Poland. His family came from northern parts of Lesser Poland. In 1929, the author’s father Piotr Zych married Julia Pawłowska (1912–1999), owner of a big estate in Cezarówka. She had come to the Ternopil region together with her mother Józefa Pawłowska after purchasing land from a parcelled out estate located near Wola Mazowiecka (now Wola in Ternopil oblast, Ukraine). In the years 1912–1920, Józefa had been a migrant worker, first in Western Europe, and then in the USA (Ludlow, Massachusetts), and so she could afford buying land. Thanks to hard work, by the end of the 1930s, the family were able to build a stable life for themselves. The settlement – inhabited by newcomers from Central Poland – operated in a mostly Ukrainian environment. In Cezarówka Julia and Piotr Zych welcomed also their second child. Their daughter Anna was born in 1933. In autumn 1938, Edward started attending a common school in nearby Wola Mazowiecka.

As was the case with millions of other Polish families, also the life of the Zych family was shaken to its foundations after the war broke out and Poland was defeated. On 10th February  1940, inhabitants of Cezarówka, including the Zychs, were deported by the Soviets to a settlement called Kuzhnya on the river Sisim, a tributary of the Yenisey River in Krasnoyarsk Krai. Adults and children worked in the nearby taiga. At the end of March 1940, all Polish children were sent to a Russian school. The author wanted to get education but after his teacher was replaced by a person with a hostile attitude to Polish children, he stopped attending classes. However, he began to study on his own, using textbooks, books and magazines which the exiles brought with them. Being a barely 10-year-old boy, he became a teacher himself – he taught small Polish children. Moments spent with a book were his respite from all the exile misery: hunger, illness, cold, seeing death all around you, and fear of the future. When the Polish and the Soviet governments established diplomatic relations, the Zych family were released from exile and in Autumn 1941 they decided to move to a different town in the same area. This is where the Zychs remained till the end of the war before going back to Poland. This is also where the mobilization found the author’s father – he joined the Polish Army formed under the patronage of Polish communists and controlled by the Kremlin. Edward continued his self-education, using books borrowed from other resettlers. In 1943 he went back to school and soon became one of the best students in class. In the afternoons, he kept on giving lessons – in Polish – to children of the resettlers. He graduated from school with very good grades in the spring of 1945, gaining the right to continue his education at secondary level. He went on to live with his grandmother who was a help in the family of a Soviet official. Edward spent his last months in the USSR living in relatively good conditions, and happily devoting his time to his studies. At his new school, he quickly became an outstanding student. In the middle of March 1946, the Zych family, along with other Poles, finally set off on a journey back to their country. The transport reached Warsaw in April 1946. Reunited with the father, the family started looking for a new place to live. It was only in the first days of May that they settled in a village called Karpniki, in the Jelenia Góra region of Lower Silesia. There they were assigned a small farm.

One year after repatriation Edward graduated from a common primary school in Karpniki and was admitted to a secondary school in Jelenia Góra. Having passed double school-leaving exams called matura (general one and one in teaching specialization subjects) in 1951, Edward started work in the common school in Karpniki. In 1954 he became an external Polish studies student at the National Higher Teacher Training College in Kraków. He received his master’s degree, and the subject of his MA thesis was toponomastics of the Sudetes. In the years that followed, Edward continued to live with his family in Karpniki. Since 1959, he commuted to Jelenia Góra where he worked at a secondary school, at first as a Polish teacher, and later as a librarian. The change was his conscious choice, and it gave him even more time to study literature. As years passed by, he created his own inner world filled with intellectual work, literature, and history. Edward conducted research on the Lower Silesia onomastics, he learned foreign languages, and translated Slavic poetry. He also published his own poetry. Apart from writing for scientific journals, he also published in magazines for teachers, as well as newspapers and local periodicals. Addressing the needs of education in the region, he prepared a two-volumed “Czytanki jeleniogórskie. Wkładka regionalna do wypisów z języka polskiego” (“Short reading texts from Jelenia Góra. Region-related materials for a Polish language reader”). The publication saw the light of day in 1971 and was a unique at that time primary school textbook devoted to the history and culture of the Sudeten region. His deep interest in the history of names led Edward to initiate in 1977 a doctoral project at Wrocław University, which, however, was not completed.

As a pensioner, Edward devoted more time to the history of his family. Political changes which happened around that time in Poland allowed authors to talk freely, without the risk of being censored, on subjects related to Soviet repression. Both Edward and his mother joined the Union of Siberians (Związek Sybiraków). In 1990 Edward wrote down his exile memories. He looked after his ailing mother until her death in 1999. His life was modest in terms of  material goods, yet intellectually it was full and fulfilling. In the last ten years of his life, Edward was forced to gradually reduce his presence in the outside world, he would more gladly than ever retreat to the microcosmos he created for himself in Karpniki, the centre of which was his book collection. He died on 14th March 2011.

Edward Zych’s recollections are typical for exile memoirs literature. They describe the fate of victims of the first and biggest deportation which took place in 1940–1941, and includes elements common to all such narratives the subject of which is destruction of one’s peaceful family life. Edward’s narrative, however, stands out against other such memoirs because it tells a story – which recurs like a leitmotif, and finally dominates in the last parts of the text –  of great eagerness to learn and a stubborn desire to make the best use of every opportunity to do that. The image that emerges from the memoirs is of a child, and later an early teenager, who very consciously analyses his environment, is independent in his search for ways of achieving his aims, and what is more, is intellectually precocious, disciplined and capable of educating himself and others.

The publication is based on a 190-pages-long typescripted memoirs written by Edward Zych in 1990. The text was sent by the author to a memoir contest organized by the Polish Ethnological Society (Polish: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, PTL). At present, it is kept in the Siberian Deportees’ Collection of the Research Archive of the Polish Ethnological Society under reference number 377/s.